Hoe zwaar het was, en hoe ver. Met die variant op de prachtige zin (“Hoe warm het was en hoe ver”) uit Camera Obscura van de negentiende-eeuwse schrijver Hildebrand (pseudoniem Nicolaas Beets) is het afgelopen jaar naar mijn mening treffend samen te vatten. Worstelen met alle beperkende maatregelen en verdriet, terwijl het licht aan het eind van de tunnel alsmaar ver weg blijft.